1. Vào đầu năm mới, tôi muốn gửi những lời cầu chúc hòa bình nhiệt tình cùng với một sứ điệp hy vọng nồng nhiệt tới mọi người nam nữ trên thế giới. Tôi gửi những lời cầu chúc ấy bằng cách đề nghị cùng nhau suy tư về đề tài mở đầu sứ điệp này, một chủ đề tôi đặc biệt quan tâm, đó là ” Gia đình, cộng đồng hòa bình. Thực vậy, hình thức hiệp thông đầu tiên giữa con người với nhau chính là sự hiệp thông mà tình yêu khơi lên giữa một người nam và một người nữ, quyết định kết hiệp với nhau một cách bền vững để cùng nhau xây dựng một gia đình mới. Nhưng các dân tộc trên thế giới cũng được mời gọi thiết lập giữa họ những quan hệ liên đới và cộng tác, trong tư cách là các phần tử của gia đình nhân loại duy nhất, như Công đồng chung Vatican II đã tuyên bố: ”Mọi dân tộc họp thành một cộng đồng duy nhất, có chung một nguồn gốc, vì Thiên Chúa đã làm cho toàn thể nhân loại cư ngụ trên toàn trái đất (cf TĐCV 17,26), và họ có cùng một mục tiêu tối hậu là Thiên Chúa” (NA 1).
Gia đình, xã hội và hòa bình
2. Gia đình tự nhiên, trong tư cách là cộng đồng hiệp thông sâu xa trong cuộc sống và tình yêu, dựa trên hôn nhân giữa một người nam và một người nữ (GS 48), là nơi đầu tiên của sự nhân bản hóa con người và xã hội (CFL n.40), là ”chiếc nôi của sự sống và tình yêu” (ibidem). Vì thế, thật là hợp lý khi gia đình được gọi là xã hội tự nhiên đầu tiên, ”một định chế do Thiên Chúa thiết lập, làm nền tảng cho đời sống con người, như kiểu mẫu của mọi trật tự xã hội” (HĐTTCLHB, Toát yếu đạo lý xã hội của Hội Thánh, n.211).
3. Thực vậy, trong một đời sống gia đình lành mạnh, người ta cảm nghiệm một số nhân tố cơ bản của hòa bình: công lý và tình thương giữa anh chị em, chức năng của quyền bính được cha mẹ biểu lộ, sự phục vụ yêu thương đối với những phần tử yếu thế nhất, vì bé nhỏ, bệnh tật hoặc già yếu, sự tương trợ nhau trước những nhu cầu của cuộc sống, sự sẵn sàng đón nhận người khác và nếu cần tha thứ cho họ. Vì thế, gia đình là người giáo dục đầu tiên và không thể thay thế được về hòa bình. Do đó, không lạ gì nếu bạo lực, xảy ra trong gia đình, thì bị coi là điều đặc biệt không thể dung thứ được. Bởi thế, khi quả quyết gia đình ”là tế bào đầu tiên và sinh tử của xã hội” (AA, 11), người ta nói lên một điều thiết yếu. Gia đình cũng là nền tảng của xã hội vì gia đình giúp thực hiện những kinh nghiệm quan trọng về hòa bình. Vì thế cộng đồng nhân loại không thể bỏ qua những dịch vụ mà gia đình thi hành. Người đang ở trong giai đoạn thụ huấn có thể học nếm hưởng hương vị đích thực của hòa bình ở đâu nếu không phải là ở trong ”tổ ấm” nguyên thủy mà thiên nhiên chuẩn bị cho họ? Từ vựng gia đình chính là một từ vựng hòa bình; cần phải luôn luôn kín múc từ nơi gia đình để không đánh mất việc sử dụng từ ngữ hòa bình. Trong sự lạm phát ngôn ngữ ngày nay, xã hội không thể không tham chiếu ”văn phạm” mà mọi đứa trẻ đều học từ những cử chỉ và cái nhìn của cha mẹ trước khi học từ những lời nói của cha mẹ em.
4. Vì có nhiệm vụ giáo dục các phần tử của mình, nên gia đình là chủ thể có những quyền đặc biệt. Tuyên ngôn quốc tế nhân quyền, vốn là một thắng lợi của nền văn minh pháp lý về giá trị thực sự phổ quát, khẳng định rằng ”gia đình là nòng cốt tự nhiên và cơ bản của xã hội và gia đình có quyền được xã hội và Nhà Nước bảo vệ” (art. 16/3). Về phần mình, Tòa Thánh đã muốn nhìn nhận một phẩm giá pháp lý đặc biệt của gia đình khi công bố Hiến chương về các quyền gia đình. Trong Lời Tựa có ghi: ”Các quyền của con người, cho dù được biểu lộ như quyền của cá nhân, nhưng cũng có một chiều kích xã hội cơ bản, chiều kích này tìm được trong gia đình một sự biểu biểu lộ bẩm sinh và rất quan trọng”. Các quyền được liệt kê trong Hiến Chương là một sự biểu lộ và diễn tả rõ ràng luật tự nhiên, được ghi trong tâm khảm và được lý trí biểu lộ cho con người. Việc phủ nhận hoặc giới hạn các quyền của gia đình, làm lu mờ chân lý về con người, đe dọa chính nền tảng của hòa bình.
5. Vì thế, kẻ nào, dù vô tình, cản trở định chế gia đình, thì cũng làm cho hòa bình trong toàn thể cộng đồng, quốc gia và quốc tế, trở nên mong manh, vì làm suy yếu tác nhân chính yếu của hòa bình. Đây là một điểm đáng đặc biệt suy nghĩ: tất cả những gì góp phần làm suy yếu gia đình dựa trên hôn nhân giữa một người nam và một người nữ, trực tiếp hay giám tiếp cản trở sự sẵn sàng của họ đón nhận một sự sống mới trong tinh thần trách nhiệm, những gì ngăn cản quyền của gia đình trở thành chủ thể đầu tiên chịu trách nhiệm về giáo dục con cái, thì cũng là một chướng ngại khách quan trên con đường hòa bình. Gia đình cần gia cư, công ăn việc làm và một sự nhìn nhận đúng đắn đối với hoạt động nội trợ của cha mẹ, của trường học đối với con cái, trợ giúp y tế căn bản cho mọi người. Khi xã hội và chính trị không dấn thân giúp đỡ gia đình trong các lãnh vực ấy, thì sẽ thiếu một nguồn mạch thiết yếu để phụng sự hòa bình. Đặc biệt, các phương tiện truyền thông xã hội, do tiềm năng giáo dục của chúng, có một trách nhiệm đặc biệt trong việc cổ võ tôn trọng gia đình, trong việc diễn tả những mong đợi và các quyền của gia đình, làm nổi bật vẻ đẹp gia đình.
Nhân loại là một đại gia đình
6. Để sống an bình, cộng đồng xã hội cũng được kêu gọi noi theo các giá trị làm nền tảng cho gia đình. Điều này có giá trị đối với các cộng đồng địa phương cũng như các cộng đồng quốc gia; có càng có giá trị đối với cộng đồng các dân tộc, là gia đình nhân loại đang sống trong căn nhà chung là trái đất. Trong viễn tượng đó, ta không thể quên rằng gia đình nảy sinh từ sự ưng thuận chung kết và trách nhiệm giữa một người nam và một người nữ, và họ sống sự ưng thuận ấy với ý thức về những con cái dần dần gia nhập gia đình của họ. Để được thịnh vượng, cộng đồng gia đình cần có sự đồng thuận quảng đại của mọi phần tử. Cần làm sao để ý thức này cũng trở thành một xác tín chung của tất cả những người được kêu gọi họp thành gia đình chung của nhân loại. Cần biết chấp nhận ơn gọi mà Thiên Chúa đã ghi khắc trong chính bản tính của chúng ta. Chúng ta không sống cạnh nhau một cách tình cờ; tất cả chúng ta đang tiến bước trên cùng một con đường như con người và vì thế như anh chị em với nhau. Do đó, điều thiết yếu là mỗi người dấn thân sống cuộc sống của mình trong thái độ trách nhiệm đối với thiên Chúa, nhìn nhận Ngài là nguồn mạch nguyên thủy cuộc sống của mình cũng như của tha nhân. Chính nhờ đi ngược lên tới Nguyên Lý Tối Cao mà ta có thể nhận thức giá trị vô điều kiện của mọi người, và nhờ đó có thể đặt những tiền đề để xây dựng một nhân loại an bình. Nếu không có Nền Tảng siêu việt ấy, thì xã hội chỉ là một tập hợp những người láng giềng, chứ không phải là một cộng đồng anh chị em, được kêu gọi họp thành một đại gia đình.
Gia đình, cộng đồng nhân loại và môi sinh
7. Gia đình cần một mái nhà, một môi trường theo mức độ của mình, trong đó có thể thiết lập quan hệ giữa các phần tử với nhau. Đối với gia đình nhân loại, căn nhà ấy chính là trái đất, là môi trường mà Thiên Chúa, Đấng Tạo Hóa đã ban cho chúng ta để chúng ta cư ngụ trong tinh thần sáng tạo và trách nhiệm. Chúng ta cần phải chăm sóc môi sinh: môi sinh được ủy thác cho con người bảo vệ và giữ gìn trong một tinh thần tự do trách nhiệm, luôn để ý tới công ích của mọi người như một tiêu chuẩn để thẩm định. Dĩ nhiên con người có giá trị tối thượng so với toàn thể thiên nhiên. Tôn trọng môi sinh không có nghĩa là coi thiên nhiên vật chất hay động vật là quan trọng hơn con người. Đúng hơn, điều ấy có nghĩa là mỗi người không thể coi thiên nhiên một cách ích kỷ như thể nó hoàn toàn nhắm phục vụ cho tư lợi của mình, vì các thế hệ mai sau cũng có quyền được hưởng những lợi ích của thiên nhiên, và khi làm như thế, họ thi hành cùng một tinh thần tự do trách nhiệm mà chúng ta đang đòi hỏi cho mình. Cũng không được quên những người nghèo, trong nhiều trường hợp, họ bị gạt ra ngoài, không được hưởng những tài nguyên thiên nhiên được dành cho tất cả mọi người. Ngày nay, nhân loại lo lắng cho tương lai sự quân bình môi sinh. Về vấn đề này, nên thẩm định một cách khôn ngoan, trong một cuộc đối thoại giữa các chuyên gia và những người khôn ngoan, không đưa ra những phán đoán có tính chất ý thức hệ để đi tới những kết luận hấp tấp và nhất là bằng cách cùng nhau tìm kiếm một kiểu mẫu phát triển dài hạn, bảo đảm an sinh của mọi người, trong niềm tôn trọng sự quân bình môi sinh. Nếu việc bảo vệ môi sinh có những giá phải trả, thì cần phải chia đồng đều cái giá ấy, để ý đến những khác biệt trong sự phát triển tại các nước và tình liên đới đối với các thế hệ tương lai. Hành động khôn ngoan thận trong không có nghĩa là không lãnh nhận trách nhiệm và hoãn lại các quyết định; đúng hơn có nghĩa là dấn thân cùng nhau đưa ra các quyết định, sau khi đã cứu xét trong tinh thần trách nhiệm những con đường phải theo, với mục đích củng cố liên minh giữa con người và môi sinh, liên minh ấy phải phản ánh tình thương sáng tạo của Thiên Chúa, Đấng từ đó chúng ta xuất phát và chúng ta đang tiến về cùng Ngài.
8. Về vấn đề này, điều cơ bản là phải ”coi” trái đất như ”căn nhà chung của chúng ta”, và để nó phục vụ tất cả mọi người, khi quản lý trái đất, cần chọn con đường đối thoại thay vì đơn phương đưa ra những chọn lựa. Nếu cần, ta có thể gia tăng những tổ chức trên bình diễn quốc tế, để chu toàn việc quản lý căn nhà chung của chúng ta một cách hòa hợp; tuy nhiên, trước tiên cần làm chín mùi trong lương tâm con người xác tín theo đó chúng ta phải cùng nhau cộng tác trong tinh thần trách nhiệm. Những vấn đề xuất hiện nơi chân trời thật là phức tạp và cấp thiết. Để đương đầu hữu hiệu với tình trạng ấy, nên hành động phối hợp. Có một lãnh lực cần gia tăng đối thoại giữa các dân nước, đó là việc quản lý các nguồn năng lượng của trái đất. Về vấn đề này, các nước tân tiến về kỹ thuật đứng trước hai điều cấp thiết: một đàng cần phải loại bỏ thói quen tiêu thụ thái quá do kiểu mẫu phát triển hiện nay, và đàng khác, cần phải đầu tư thích đáng để có những nguồn năng lượng khác nhau, và để cải tiến việc sử dụng năng lượng. Các nước đang vượt lên cần nhiều năng lượng, nhưng nhiều khi việc thỏa mãn nhu cầu ấy gây thiệt hại cho các nước nghèo, vì các nước này không đủ các cơ cấu hạ tầng, cả về phương diện kỹ thuật, họ đành phải bán với giá hạ các nguồn năng lượng mà họ sở hữu. Đôi khi, tự do chính trị của họ cũng bị thương tổn vì những hình thức bảo hộ hoặc ít là họ phải chịu những điều kiện thật là nhục nhã.
Gia đình, cộng đồng nhân loại và kinh tế
9. Một điều kiện thiết yếu để có an bình trong mỗi gia đình hệ tại sự kiện gia đình dựa trên nền tảng vững chắc của các giá trị tinh thần và luân lý đạo đức chung. Nhưng cũng phải nói thêm rằng gia đình cảm nghiệm an bình đích thực khi mỗi phần tử không bị thiếu những gì cần thiết và khi tài sản của gia đình - thành quả lao công của người này, do sự tiết kiệm của người khác, và do sự cộng tác tích cực của mọi người - được quản lý tốt, trong tình liên đới, không thái quá cũng không phí phạm. Để có an bình trong gia đình, một đàng cần có một sự cởi mở đối với gia sản siêu việt các giá trị và đàng khác, - điều này không kém phần quan trọng - cũng cần phải có một sự quản lý tốt các của cải vật chất cũng như quan hệ giữa con người với nhau. Lơ là đối với các khía cạnh ấy đưa tới hậu quả là làm thương tổn sự tín nhiệm lẫn nhau vì những viễn tượng bấp bênh đe dọa tương lai của gia đình.
10. Người ta cũng có thể áp dụng những suy tư ấy cho đại gia đình là nhân loại nói chung. Ngày nay, gia đình nhân loại liên kết với nhau chặt chẽ hơn do sự hoàn cầu hóa; ngoài một nền tảng các giá trị chung, gia đình cũng cần có một nền kinh tế có thể thực sự đáp ứng các đòi hỏi của công ích trên bình diện hoàn vũ. Về vấn đề này, sự tham chiếu gia đình tự nhiên cũng đặc biệt có ý nghĩa. Cần phải thăng tiến những quan hệ đúng đắn và chân thành giữa cá nhân và các dân tộc, để tất cả đều có thể cộng tác trong sự bình đẳng và công bằng. Đồng thời cần thi hành tất cả những gì cần thiết để đảm bảo việc sử dụng khôn ngoan các nguồn tài nguyên và phân phối công bằng. Đặc biệt, những viện trợ dành cho các nước nghèo phải đáp ứng các tiêu chuẩn một nền kinh tế hợp lý lành mạnh, tránh những phung phí rốt cuộc chỉ đưa tới sự duy trì những guồng máy bàn giấy tốn phí. Cũng cần để ý tới đòi hỏi luân lý, cần làm sao để việc tổ chức kinh tế không phải chỉ theo những luật lệ nghiêm ngặt về việc kiếm lợi trước mắt, nhưng có thể là vô nhân đạo.
Gia đình, công đồng nhân loại và luật luân lý
11. Một gia đình sống trong an bình nếu tất cả các thành phần tuân hành một qui luật chung: điều này giúp chống lại chủ nghĩa cá nhân ích kỷ và kiến tạo những mối liên hệ giữa mỗi phần tử với nhau, qua đó tạo điều kiện thuận lợi cho sự sống chung hòa bình và sự cộng tác của họ trong một mục đích chung. Điều hiển nhiên là tiêu chuẩn ấy cũng có giá trị đối với các cộng đồng rộng lớn hơn: từ cộng đoàn địa phương, tới quốc gia, cho đến cả cộng đồng quốc tế. Để có hòa bình, phải có một luật chung, làm cho tự do có tính cách chân thực, chứ không phải là một ý muốn độc đoán mù quáng, và nó bảo vệ kẻ yếu chống lại sự lạm dụng của kẻ mạnh hơn. Trong gia đình các dân tộc, người ta nhận thấy có nhiều thái độ độc đoán, giữa lòng các quốc gia cũng như trong quan hệ hệ hỗ tương giữa các nước với nhau. Ngoài ra có nhiều tình trạng trong đó kẻ yếu bị bó buộc không những phải cúi đầu trước những đòi hỏi của công lý nhưng còn trước sức mạnh sống sượng của những người có nhiều phương tiện hơn họ. Chúng ta hãy lập lại điều này: sức mạnh phải luôn luôn tuân theo kỷ luật luật luật pháp và điều này cũng phải được thể hiện trong các quan hệ giữa các quốc gia có chủ quyền với nhau.
12. Nhiều lần Giáo Hội đã lên tiếng về bản chất và chức năng của luật pháp: qui luật pháp lý điều hành các quan hệ giữa con người với nhau, khi thiết lập kỷ luật cho những thái độ bên ngoài và dự phòng những hình phạt cho những người vi phạm các qui luật ấy, nó có tiêu chuẩn là qui luật luân lý dựa trên bản tính của sự vật. Ngoài ra lý trí con người có khả năng nhận ra luật luân lý, ít là trên bình diện những đòi hỏi cơ bản, nhờ đi ngược lên tới Lý Trí sáng tạo của Thiên Chúa, Đấng là nguồn gốc của mọi sự. Qui luật luân lý ấy phải điều hành những chọn lựa của lương tâm và hướng dẫn mọi thái độ của con người. Có những qui luật pháp lý cho các quan hệ giữa các dân nước họp thành gia đình nhân loại hay không? Và nếu chúng hiện hữu, thì để chúng thực sự hữu hiệu, cần phải đi ngược lên qui luật luân lý tự nhiên, là nền tảng của qui luật pháp lý, nếu không qui luật này tùng phục sự đồng thuận mong manh và phù du.
13. Sự nhận thức qui luật luân lý tự nhiên không dành riêng cho người hồi tâm và đứng trước vận mệnh của mình, họ tự hỏi về lý lẽ nội tại các khát vọng sâu xa nhất mà họ nhận ra nơi mình. Tuy có phần không chắc và bất định, con người vẫn có thể khám phá luật luân lý chung ấy, ít là trong những đường hướng thiết yếu, luật luân lý này, vượt ra ngoài những khác biệt về văn hóa, giúp con người hiểu nhau trong những gì liên quan tới các khía cạnh quan trọng nhất của thiện và ác, của công chính và bất chính. Điều tối quan trọng là trở về với luật cơ bản ấy và dành cho việc tìm kiếm này những năng lực trí tuệ tốt nhất của chúng ta, không để cho mình bị nản chí vì những mơ hồ hoặc những hiểu ngậm. Thực vậy, các giá trị ăn rễ sâu trong luật luân lý tự nhiên, cho dù nó chỉ có tính cách rời rạc từng mảnh, và không luôn luôn hòa hợp nhau, chúng hiện diện trong các hiệp định quốc tế, trong những hình thức quyền bính được mọi người nhìn nhận, trong những nguyên tắc của luật nhân đạo được tiếp nhận vào trong luật pháp của các quốc gia hoặc trong các qui ché của các tổ chức quốc tế. Nhân loại không phải là không có luật. Tuy nhiên, điều cần thiết là phải tiếp tục đối thoại về các vấn đề này, làm sao để luật lệ của các quốc gia cùng nhìn nhận các quyền căn bản của con người. Tiến bộ của nền văn hóa pháp lý trên thế giới một phần cũng tùy thuộc sự dấn thân làm cho các qui luật quốc tế hữu hiệu hơn, có một nội dung nhân bản sâu xa, để tránh cho các qui luật này bị thu hẹp thành những biện pháp dễ dàng tránh né vì những lý do ích kỷ hoặc ý thức hệ.
Vượt thắng các cuộc xung đột và giải trừ võ trang
14. Ngày nay, rất tiếc là nhân loại đang sống những chia rẽ rộng lớn và những cuộc xung đột khốc liệt tạo nên những viễn tượng đen tối cho tương lai của mình. Có những vùng rộng lớn trên trái đất đang sống những căng thẳng ngày càng gia tăng, và hiểm họa càng ngày càng có những quốc gia sở hữu võ khí hạt nhân khiến cho mọi người có trách nhiệm đều lo sợ. Ngày nay người ta cũng chứng kiến nhiều cuộc nội chiến tại Phi châu, cho dù tại một số nước thuộc đại lục này có sự tiến bộ trong tự do và dân chủ. Trung Đông vẫn tiếp tục là diễn trường của những xung đột và khủng bố tạo nên những hậu quả trên các quốc gia và các vùng lân cận, có nguy cơ lôi kéo họ vào vòng bạo lực. Nói chung, người ta lấy làm tiếc mà nhận thấy rằng con số các quốc gia bị lôi vào vòng chạy đua võ trang đang gia tăng: cả những nước đang trên đường phát triển cũng dành một phần quan trọng trong sản phẩm nội địa ít ỏi của mình để mua võ khí. Trong nền thương mại đau buồn này, có nhiều trách nhiệm khác nhau: có những nước thuộc thế giới công nghệ, kiếm được những nguồn lợi lớn từ việc bán võ khí và có những nhóm cầm quyền trong nhiều nước nghèo, muốn củng cố địa vị của họ bằng việc mua các võ khí ngày càng tối tân. Trong những thời kỳ khó khăn như thế, cần phải hết sức động viện mọi người thiện chí để tìm ra những hiệp định cụ thể để giải trừ võ trang hữu hiệu, nhất là về võ khí hạt nhân. Giữa lúc tiến trình không làm cho võ khí hạt nhân lan tràn đang bị chậm lại, tôi cảm thấy có bổn phận phải kêu gọi các chính quyền quyết tâm mở lại các cuộc thương thuyết để dần dần tháo gỡ có phối hợp các võ khí hạt nhân hiện hữu. Khi lập lại lời kêu gọi này, tôi tiếp mình đang biểu lộ ước muốn của tất cả những người đặc biệt quan tâm tới tương lai của nhân loại.
15. Cách đây đúng 60 năm, LHQ đã long trọng công bố Tuyên Ngôn quốc tế nhân quyền (1948-2008). Qua văn kiện này, gia đình nhân loại đã muốn phản ứng chống lại những kinh hoàng của Thế Chiến thứ hai, khi nhìn nhận sự hiệp nhất của mình dựa trên phẩm giá bình đẳng của mọi người và đặt nơi trọng tâm cuộc sống chung của con người sự tôn trọng các quyền căn bản của mọi cá nhân và dân tộc: Đó là một bước quyết định trên con đường đầy khó khăn và yêu sách tiến đến sự hòa hợp và hòa bình. Cũng nên nhắc đến việc mừng kỷ niệm 25 năm Tòa Thánh chấp nhận Hiến Chương về các quyền của gia đình (1983-2008), cũng như kỷ niệm 40 năm cử hành Ngày Hòa Bình thế giới lần đầu tiên (1968-2008). Ngày này là thành quả trực giác của Đức Giáo Hoàng Phaolô 6 theo sự quan phòng của Chúa, và được vị Tiền Nhiệm đáng kính của tôi là ĐGH Gioan Phaolô 2 tiếp tục với đầy xác tín, việc cử hành Ngày Hòa Bình này đã giúp Giáo Hội, qua dòng thời gian, với những Sứ Điệp được công bố nhân dịp này, phát triển một đạo lý sáng ngời bênh vực thiện ích căn bản của con người. Dưới ánh sáng các lễ kỷ niệm quan trọng ấy, tôi mời gọi tất cả mọi người nam nữ ý thức rõ ràng mình cùng thuộc về một gia đình nhân loại duy nhất và cố gắng để sự sống chung trên trái đất ngày càng phản ánh xác tín ấy, mà sự thiết lập hòa bình đích thực và lâu bền tùy thuộc. Tôi cũng mời gọi các tín hữu không ngừng khẩn cầu Thiên Chúa, xin Chúa ban hồng ân hòa bình. Về phần các tín hữu Kitô, họ biết mình có thể tín thác nơi sự chuyển cầu của Đấng là Mẹ của Con Thiên Chúa làm người, vì phần rỗi của toàn thể nhân loại, Người là Mẹ của tất cả chúng ta.
Tôi cầu chúc tất cả một năm mới hạnh phúc.
Vatican ngày 8 tháng 12 năm 2007
Biển Đức 16, Giáo Hoàng
(LM. Trần Đức Anh, OP. chuyển dịch)
(VietCatholicNews 11/12/2007)